Ronald Fairbairn obyekt münasibətləri nəzəriyyəsində mühüm dönüş nöqtəsi sayılır. O, ənənəvi Freudyen struktur modeli (İdEqoSuperego) əvəzinə, psixikanın təşkilatlanmasını əsasən obyektlərlə münasibətlər üzərindən başa düşməyə çalışdı.
Fairbairn nə demək istəyirdi?
Fairbairn üçün insan psixikasının əsas məqsədi həzz axtarışı yox, obyektlə münasibət qurmaq ehtiyacıdır. O deyirdi ki, insanlar həzz üçün yox, sevilmək və bağlanmaq üçün arzular və müdafiə mexanizmləri formalaşdırır. Bu fikir Kleinin “partiyaobyektlər” nəzəriyyəsinə cavab və inkişaf kimi görünə bilər.
Fairbairn travmatik və ya narsisistik valideyn fiqurları ilə yaşanan təcrübələrin uşağın daxilində ”daxili obyektlərə” çevrildiyini və bu parçalanmış obyektlərin daxili dünyada təkrarlanaraq psixopatologiyaya səbəb olduğunu izah edirdi.
O, “daxili dünya”nı aşağıdakı kimi modelləşdirdi:
Mərkəzi Ego – real əlaqə istəyən tərəf
Libidinal Ego – idealizasiya olunmuş obyektə bağlı hissə
Antilibidinal Ego – rədd edən, qəzəbli obyektə qarşı formalaşan hissə
Bu parçalanmalar, uşağın “pis” obyektə bağlanmağa məcbur qalması ilə izah olunur: uşaq üçün hətta pis obyektlə bağlılıq heç bir əlaqə olmamağından daha yaxşıdır.
Fairbairn üçün psixopatologiya həzzin basdırılmasından yox, mənfi, bölünmüş daxili obyektlərə bağlı qalmaqdan yaranır. Sağalma isə real, müsbət və inteqrə olunmuş əlaqələr qurmaqla mümkündür.
Fairbairnin ”daxili dünya” anlayışı, psixoanalitik nəzəriyyədə mühüm dönüşlərdən biridir və onun obyekt münasibətləri nəzəriyyəsinin əsas sütununu təşkil edir. O, insan psixikasını daxili obyektlər və onların qarşılıqlı münasibətləri sistemi kimi modelləşdirir. Yəni, insanın daxili aləmi, sadəcə impulsların və instinktlərin təsiri ilə formalaşan bir sahə deyil, daxili obyektlərlə (valideyn fiqurlarının daxililəşdirilmiş formaları) dolu dinamik bir münasibətlər şəbəkəsidir.
Fairbairnin daxili dünya modeli:
Fairbairnin fikrincə, uşaq travmatik və ya sevgidən məhrum bir əlaqə yaşadıqda, real xarici obyektin (məsələn, ananın) sevgisiz və ya rəddedici təcrübələrini həzm edə bilmədiyi üçün onu parçalayaraq və daxililəşdirərək daxili dünyasında saxlayır. Bu zaman 3 əsas hissəyə bölünmüş bir struktur yaranır:
1. Mərkəzi Ego (Central Ego)
Reallıqla əlaqə qurmaq istəyən, obyektiv münasibətlərə can atan tərəf.
Bu hissə sağlam və inteqrasiya olunmuş şəxsiyyətin əsasını təşkil edir.
Fairbairnin “mərkəzi ego” (central ego) anlayışı, onun obyekt münasibətləri nəzəriyyəsində “sağlam öz” kimi əsas mövqe tutur. Bu, insan psixikasının reallıqla əlaqə qura bilən, inteqrasiya olunmuş və adaptiv tərəfidir.
Mərkəzi ego nədir?
Daxili dünya ilə xarici dünya arasında körpü rolunu oynayır.
İnsan davranışını reallığa uyğun şəkildə yönləndirə bilən və münasibətləri nisbətən sağlam şəkildə qura bilən hissədir.
Travmatik və parçalanmış təcrübələrdən nisbətən qorunmuş, daha çox yetkin və funksional sahədir.
Digər parçalanmış ego hissələri (libidinal ego və antilibidinal ego) daxili obyektlərə bağlı və konfliktli olduqları halda, mərkəzi ego xarici dünya ilə münasibət qurmağa çalışır.
Fairbairn üçün mərkəzi ego nəyi təmsil edir?
Uşaq ilk illərdə bütünlüklü bir ego ilə doğulmur. Əgər sevgi dolu və sabit münasibətlər yoxdursa, ego parçalanır.
Lakin bu parçalanmadan qalan əsas və stabilliyini qoruya bilmiş hissə mərkəzi egodur.
Mərkəzi ego özündə həm idrakı, həm emosional tənzimi, həm də sosial davranışı nisbətən tarazlı şəkildə daşıyır.
Terapiyada rolu nədir?
Fairbairnin fikrincə, terapevtik dəyişimin baş verməsi üçün terapevt əsasən mərkəzi egoyla əlaqə qurmalıdır. Çünki bu hissə:
- Daxili konfliktləri müşahidə edə bilir,
- Digər daxili fiqurlar və ego hissələrini fərqləndirə bilir,
- Yeni, müalicəedici obyekt münasibətləri yaratmağa qadirdir.
Qısaca, mərkəzi ego psixikanın “ümid yeri”dir – inteqrasiya, dəyişiklik və şəfa bu hissənin aktivləşməsi ilə mümkündür.
2. Libidinal Ego və İdealizasiya olunmuş obyekt
Sevgiyə ac qalan, yaxşı obyektə bağlı qalan uşaq tərəfi.
Bu hissə valideyni idealizə edərək onun sevgisini qazanmağa çalışır.
Çox vaxt ümid dolu, bağlı, istəkli, eyni zamanda aciz tərəfdir.
Libidinal ego anlayışı Fairbairnin obyekt münasibətləri nəzəriyyəsində daxili dünya strukturunun bir hissəsi kimi formalaşır və parçalanmış egonun arzulayan, sevgi yönümlü, lakin yaralı və asılı hissəsini təmsil edir.
Libidinal ego nədir?
Uşaq sevilmək, bağlanmaq, qəbul edilmək kimi təməl psixoloji ehtiyaclar yaşadıqda bu ehtiyaclar qarşılanmadıqda, ego parçalanır.
Bu parçalanmadan biri libidinal egodur və o, idealizasiya etdiyi, əlçatmaz və ya rəddedici obyekti içsəlləşdirərək ona bağlı qalır.
Bu hissə daima “itirilmiş yaxşı obyektin” axtarışındadır, çünki onu yenidən qazanmaq ümidi yaşamağa davam etməsinin şərtidir.
Libidinal egonun əsas xüsusiyyətləri:
Asılı və passiv bir vəziyyətdədir.
İçsəlləşdirilmiş obyektin (məsələn, soyuq və ya laqeyd ana fiquru) qayğısına möhtacdır.
Təkrartəkrar zədələyici münasibətlərə girərək, sanki “bu dəfə sevgi qazana bilərəm” ümidi ilə kompulsiv bağlılıqlar yaradar.
Bu ego hissəsi nostalji, kədər, ümidsizlik, melanxoliya kimi duyğularla müşayiət olunur.
Psixoterapiyada libidinal ego:
- Libidinal ego terapevtin qayğısını qəbul etməkdə çətinlik çəkə bilər, çünki əslində o, uşaq vaxtı əldə edə bilmədiyi “yaxşı obyekti” terapevtdə bərpa etməyə çalışır.
- Zamanla, bu hissə terapevtik münasibət içində daha real bir obyektlə əlaqə quraraq sağala bilər.
Qısaca:
Libidinal ego — insanın içindəki “sevgi axtaran uşaqdır”. Amma bu uşaq keçmişdə yaralandığı üçün, yenə eyni obyekti arzulayır və ümidsiz halda onu bərpa etməyə çalışır. Bununla belə, bu hissə psixoterapiyanın əsas hədəflərindən biridir, çünki şəfa potensialı da buradadır.
3. Antilibidinal Ego və rəddedici obyekt
Qəzəbli, incik, rədd edilmiş hissələrlə əlaqəlidir.
Bu hissə həm pis obyektə qarşı reaksiya olaraq yaranır, həm də uşağın öz qəzəbini ehtiva edir.
Rədd edilmə, cəza və günahkarlıq hissləri bu strukturda yerləşir.
Antilibidinal ego, Fairbairnin modelində parçalanmış egonun qəzəbli, rəddedici, cəza verən hissəsidir və libidinal ego ilə qarşıdurmadadır. O, həm qoruyucu, həm də dağıdıcıdır — əsas funksiyası, uşağın yenidən zədə almağının qarşısını almaqdır, amma bu, çox vaxt həddindən artıq sərt və özünə qarşı düşmən davranışlarla müşahidə olunur.
Antilibidinal egonun əsas xüsusiyyətləri:
Qəzəb və nifrət daşıyır: Sevgi ehtiyaclarının qarşılanmamasına, tərk edilməyə, rəddə qarşı bir reaksiya olaraq formalaşır.
Uşaq yenidən zədələnməmək üçün sevgi və ehtiyac hisslərini inkar edir, onları aşağılayır və hücuma məruz qoyur.
Libidinal egonu (“sevgi istəyən” hissəni) tənqid edər, ağlatmaz, aşağılar – sanki “zəiflik göstərməyə haqqın yoxdur”.
Bəzən valideynlərin tənqidedici, soyuq səsini daxilləşdirərək daxili cəza verən səsə çevrilər – bu da sərt superego kimi işləyə bilər.
Özünü özünütənqid, özünü cəzalandırma, dəyərsizlik hissi, ya da digər insanlara qarşı sərt münasibətdə göstərər.
Terapiyada necə görünür?
Terapevtə qarşı etimadsızlıq, təhlükə hissi, ya da emosional uzaqlıq bu hissə ilə bağlı ola bilər.
Daxildə “əgər yenidən sevgi istəsəm, təhqir olunacağam” qorxusu ilə arzuya hücum edər.
Bu hissə dəyişməyə qarşı dirəniş göstərir, çünki dəyişiklik, yəni bağlanmaq yenidən zədələnmə riskini daşıyır.
Libidinal və Antilibidinal Ego arasında dinamika:
Libidinal ego sevgi axtarır, antilibidinal ego isə onu “rədd edir”.
Aralarında daxili münaqişə yaranır və bu konflikt psixodinamik simptomların və daxili gərginliyin mənbəyi ola bilər.
Fairbairn deyərdi ki, “Uşaq zədəli bir obyektdən imtina edə bilməz, çünki bu, sevginin tam yoxluğu demək olardı — o isə heçliyə dözə bilməz.” Bu səbəbdən, bu hissələr mövcudluğunu qoruyar və təkrarlayan münasibətlərdə özünü göstərər.
Niyə belə parçalanma olur?
Uşaq üçün tamamilə pis olan bir valideyni qəbul etmək dözülməzdir. Bu səbəblə, onu “yaxşı” və “pis” obyektlərə bölərək, yaxşı olanı saxlamaq, pis olanı isə idarəolunan bir daxili fiqura çevirmək yolu seçilir. Əsas məqsəd, obyekti itirməməkdir, çünki əlaqəyə ehtiyac həzzdən də önəmlidir.
Toparlayacaq olsam başlığa da uyğun olaraq
Fairbairn nə deyirdi?
Fairbairn üçün insanın psixi aləmi, sadəcə impulsların idarəsində olan bir sistem deyil, əlaqə, bağlanma və obyekt axtarışı ilə yönlənən canlı bir daxili dünyadır. O, Freuddakı id və instinkt mərkəzli modeli kənara qoyaraq, uşağın əsas motivasiyasını libidinal boşalmalarda deyil, sevgi obyektinə bağlanmaq ehtiyacında görür. Uşaq sevilmək, qəbul olunmaq və qarşısındakı insanla əlaqədə olmaq istəyir. Amma bu obyekt (valideyn) zədələyici olduqda, uşaq ondan imtina edə bilmir — çünki obyektin özü psixi inkişaf üçün vacibdir.
Bu zədəli obyektlə əlaqəni qorumaq üçün uşaq öz daxili dünyasını parçalayır: özünü sevən və sevilmək istəyən hissəyə (libidinal ego), rədd olunmağa və tərkə dözə bilməyən hissəyə (antilibidinal ego), və funksional gündəlik həyatı idarə edən mərkəzi egoya ayırır. Uşaq zədələyici davranışları öz üzərinə götürərək obyekti “xilas edir” və bunu etməklə öz içində bir cəza sistemi qurur. Bu isə gələcəkdə özünü tənqid, depressiya, dəyərsizlik, təkrarlanan münasibət zədələri kimi simptomlarda təzahür edə bilər.
Fairbairnin nəzəriyyəsi, sevginin və münasibətin insan psixikasındakı yerini dərindən anlamağa çalışan, çarəsizlikdən formalaşan psixoloji müdafiələrin nə qədər yaradıcı və bir o qədər də dağıdıcı ola biləcəyini göstərən bir çərçivədir. Ona görə nevroz, arzunun yox, qarşılıqsız sevginin nəticəsi idi.
Nəsimi Qiyasov
Bərdə, 03.11.25
